Güneş’in ve Ay’ın sultanı

 Bu hafta NASA serisinin üçüncü ve son kısmındayım. Roketçi Kirkor Usta,  Prof. Dr. Arsev Eraslan, İsmail Akbay ve  Kaya Tuncer ilgileri, bilgileri ve ces...

 Bu hafta NASA serisinin üçüncü ve son kısmındayım. Roketçi Kirkor Usta,  Prof. Dr. Arsev Eraslan, İsmail Akbay ve  Kaya Tuncer ilgileri, bilgileri ve cesaretleriyle başardıklarını gözler önüne sermişti. Şimdi konu geldi, NASA'daki ilk Türk kadınına... Osmanlı hanedanına mensup değil, ismi Mihrimah değil; ama o NASA'daki araştırmalarıyla ve keşifleriyle Güneş ile Ayın gerçek sultanı. 

      İlkokulu Ankara’da Mimar Kemal İlkokulu’nda okur. Ziraat Vekaleti müsteşarı olan babası, ona küçüklüğünden beri hep şunu söyler: “Kızım, oku, kendini yetiştir ve memleketin için bir şeyler yap.”

    Bu bilinç ve istekle Ankara Kız Lisesi’nden takdirname ile mezun olur ve bir de ödül alır. Bu ödül, dönemin Milli Eğitim Bakanı olan Hasan Ali Yücel’in verdiği Nutuk kitabıdır. Matematiğe ilgisi olduğu için İstanbul Üniversitesi Yüksek Matematik ve Astronomi Bölümü’ne girer. Üniversiteyi bitirdikten sonra, Ankara Üniversitesi’nde astronomi bölümü açmakla görevlendirilen Prof. Dr. Tevfik Okyay Kabakçıoğlu’nun yanında asistan olarak çalışmaya başlar. Kadro olmadığı için burada iki yıla yakın bir süre ücret almadan çalışır. 

      1953’te ABD’ye gider ve Michigan Üniversitesi’nde hem lisansüstü öğrenimi görür hem de araştırma görevlisi olarak çalışır. Ülkesine dönüşünde Ankara Üniversitesi Astrofizik Anabilim Dalı’nda asistanlığa başlar. O sırada Türkiye’de bulunan Prof. Dr. A. E. Kreiken’in yanında doktora çalışmasını tamamlar ve daha sonra  doçent olur.

YILDIZLARI İNCELEDİ 

     1959’da Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı tarafından verilen bir burs ile iki yıllığına Kanada’ya gönderilir ve burada Deep River Atom Enerjisi Laboratuvarı’nda Prof. Dr. Cameron’la çalışmaya başlar. Bu dönemde yıldızların evrimi ve yapı modelleri üzerine birçok başarılı program yazar. Daha sonraki yıllarda da Indiana Üniversitesi’nde ve ardından da NASA’nın New York’taki Goddard Uzay Araştırmaları Enstitüsü’nde çalışmaya başlar. Bu sırada, enstitüde çalışan tek kadın astronomdur.

     1961’de NASA tarafından kurulan bu enstitüde uzay uçuşlarıyla ilgili kuramsal araştırmalar yapılır. Goddard Enstitüsü’nde Prof. Cameron ile  Güneş’in yapısı, evrimi ve Güneş’ten gelen nötrinoların hesaplanması üzerine araştırmalar yapar. Bu çalışmalarının sonucunda çok önemli yeni sonuçlara ulaşılır. Yeni bilgiler, Ay yolculuğuna çıkacak astronotları da ilgilendirir. Kendisine NASA tarafından 1969 yılında Ay’a ilk iniş için yaptığı başarılı katkılar nedeniyle Apollo Başarı Ödülü (Apollo Achievement Award) verilir. Goddard Enstitüsü’nde daha sonra yabancılara pek tanınmayan bir ayrıcalıkla, kıdemli araştırmacı statüsüyle görev yapar.

     1968’de Orta Doğu Teknik Üniversitesi’ne (ODTÜ) gelir ve Fizik Bölümü’nde bir yıl profesör olarak çalışır. Bu sırada o güne kadar hiç yapılmamış olan Ulusal Astronomi Toplantısı’nı düzenler. O yıl TÜBİTAK’ın desteğiyle başlatılan bu toplantılar daha sonra iki yılda bir devam eder. 

     1969-1973 yılları arasında tekrar NASA’daki bilimsel araştırmalarını sürdürür, 1973 yılında ODTÜ Fizik Bölümü’ne döner ve bu bölüm bünyesinde Astrofizik Anabilim Dalı’nı kurar. 1988’de altı ay kadar ODTÜ Fizik Bölümü başkanlığını, daha sonra da beş yıl süreyle ODTÜ Fen-Edebiyat Fakültesi dekanlığını yapar. 1993 Kasım’ında emekliye ayrılır. 

      TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi Projesi’nin ortaya çıkışında önemli katkılarda bulunur. Gözlemevi’nin 5 Eylül 1997’deki açılışında, katkılarından dolayı kendisine bir onur plaketi verilir. 1977’de yaptığı bilimsel çalışmalarıyla, TÜBİTAK Bilim Hizmet ve Teşvik Ödülü’ne layık görülür. 

Tez, rapor, bildiri, kitap bölümü ve makale olarak, 1956 ile 2009 yılları arasında yayımlanmış 46’sı İngilizce, 13’ü Türkçe 59 yayını bulunmaktadır.

İZMİR'DE DOĞDU 

      1956’te yayımlanan doktora tezinin başlığı, “Some results of a spectroscopic study of the atmosphere of 31 Cygni” dir. 1961’de yayımlanan doçentlik tezinin başlığı ise “The density gradient in the atmosphere of the K-type component of the Cygni 31” dir. Bunlar ülkemizde astrofizik alanında yapılan ilk yayınlar arasındadır. Bu başarılı bilim kadını, 29 Kasım 1929’da İzmir’de doğan Dilhan Eryurt'tan başkası değildir. 

      New York’taki Goddard Uzay Araştırmaları Enstitüsü’ndeki çalışmaları sırasında, A.G.W. Cameron ile birlikte Güneş’in evrimi üzerine çalıştı. Bu çalışmalarla, daha önceki görüşlerin tersine, Güneş’in ilk dönemlerinde şimdikinden daha parlak olduğunu kanıtladılar (1963). 

     Eryurt’un diğer araştırma konularından biri de, Güneş’ten gelen nötrinoların teorik olarak hesaplanmasıydı. 2002 yılında Fizik Nobel Ödülü’nü alan Raymond Davis Jr., Güneş’ten gelen nötrinoların gözlemsel ölçümlerini yapıyordu. En güçlü Güneş modeline sahip olan Eryurt, hesapladığı teorik nötrino değerlerini Dr. Davis’e iletiyordu.

      Dilhan Eryurt, NASA Goddard Uzay Araştırmaları Enstitüsü’nde, yıldızların evriminde kütlelerinin etkisi konusuyla da ilgileniyordu. Bu konuda A.G.W. Cameron ile birlikte 1967’de yazdıkları bir makale astrofizikte çok sayıda atıf aldı. (Ünlü ABD’li astronom, astrobiyolog ve popüler bilim yazarı Carl Sagan da 1972 yılında Nature dergisinde yayımlanan bir makalesinde Dilhan Eryurt’un bu makalesine atıfta bulunmuştu.)

      Değerli bilim insanımız Dilhan Eryurt, 13 Eylül 2012’de Ankara’da vefat etti. Google da 20 Temmuz 2020'de NASA'da görev yapan ilk Türk bilim kadını Dilhan Eryurt'u anmak için Doodle hazırlamıştı. Biz de zaman zaman yazacağız, geçmişi hatırlayacağız ki geleceğe yön verebilelim, umudumuz yeşersin, gençlerimiz kendine yeniden güvensin. 

    Haftaya ülke gündeminden devam edelim. Öğrencileri konuşalım mesela, okullar açıldı, çocuklarımız aç! Korkmadan, çekinmeden eksikleri, yanlışları yazalım ki, Dilhan Eryurtlar ve nicelerini yetiştirmenin önündeki engeller kalksın, değil mi? 

Sırbistan’ın başkenti Belgrad’da düzenlenen Büyükler Dünya Güreş Şampiyonasında kadınlar 76 kilo finalinde Mısırlı Samar Amer Ibrahim Hamza’yı 6-0 mağlup eden milli güreşçi Yasemin Adar Yiğit, altın madalyanın sahibi oldu. Milli güreşçi, kariyerinde ikinci kez dünya şampiyonu olma başarısı gösterdi. 

YouTube kanalı 'Crash Course' girişimcilik, biyoloji, bilgisayar bilimi, tarih ve daha pek çok farklı alanda kısa ve eğlenceli kurslar sunuyor. Kanalın İngilizce yayın yaptığını hatırlatmakta fayda var. Alt yazı seçeneği ile içerik hakkında bilgi sahibi olabileceğiniz gibi yabancı dil egzersizi için de kanaldan faydalanabilirsiniz.